#saytga / #ilm_fan / #talim / #formal_talim / #ilm ### Zamonaviy dunyoda bosib o'tiladigan ilmiy darajalar iyerarxiyasi Bir insonning ilm-fan sohasida tartib bilan egallashi mumkin bo‘lgan ilmiy darajalarni ro‘yxat qilish uchun umumiy akademik tizimni ko‘rib chiqamiz. >Quyida bir insonning tug‘ilgandan boshlab, ilm-fan sohasida eng yuqori darajalarga yetishi mumkin bo‘lgan yo‘lni tasvirlaymiz: --- ### 1. Umumiy ta’lim bosqichi (maktabgacha va maktab ta’limi) - **Boshlang‘ich ta’lim**: Inson tug‘ilgandan keyin, odatda, 4-6 yoshda boshlang‘ich maktabga kiradi. Bu yerda umumiy bilimlar (o‘qish, yozish, hisoblash va boshqa asosiy fanlar) o‘rganiladi. - **O‘rta ta’lim**: 10-12 yillik maktab ta’limi davomida umumiy fanlardan (matematika, fizika, kimyo, biologiya, adabiyot va h.k.) bilim olinadi. Bu bosqichda odatda hech qanday ilmiy daraja berilmaydi, lekin maktabni tugatish uchun **o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi attestat** (yoki shunga o‘xshash hujjat) olinadi. - **Maqsad**: Oliy ta’limga tayyorgarlik ko‘rish. --- ### 2. Oliy ta’limning birinchi bosqichi: Bakalavriat - **Daraja**: **Bakalavr** (Bachelor’s degree, o‘zbekcha: bakalavr darajasi). - **Davomiyligi**: Odatda 3-4 yil (ba’zi mamlakatlarda 5 yilgacha). - **Tavsif**: Maktabni tugatgandan so‘ng, abituriyent universitet yoki oliygohga kiradi va o‘ziga yoqqan sohada (masalan, fizika, iqtisod, tibbiyot, muhandislik) o‘qishni boshlaydi. Bu bosqichda umumiy va maxsus fanlar o‘rganiladi, lekin chuqur ilmiy tadqiqot talab qilinmaydi. - **Natija**: Bakalavr diplomini olish. Masalan, "Bachelor of Science" (BSc) yoki "Bachelor of Arts" (BA). --- ### 3. Oliy ta’limning ikkinchi bosqichi: Magistratura - **Daraja**: **Magistr** (Master’s degree, o‘zbekcha: magistr darajasi). - **Davomiyligi**: Odatda 1-2 yil. - **Tavsif**: Bakalavr darajasini olgandan so‘ng, inson o‘z sohasida chuqurroq bilim olish uchun magistraturaga kiradi. Bu bosqichda ko‘proq ixtisoslashgan fanlar o‘rganiladi va ba’zi hollarda kichik ilmiy tadqiqot yoki magistrlik dissertatsiyasi talab qilinadi. - **Turi**: - **Ilmiy magistratura** (Master of Science, MSc yoki Master of Arts, MA): Tadqiqotga yo‘naltirilgan. - **Professional magistratura** (masalan, MBA): Amaliy sohalarga yo‘naltirilgan. - **Natija**: Magistr diplomini olish. --- ### 4. Ilmiy tadqiqot bosqichi: Doktorantura (PhD) - **Daraja**: **Falsafa doktori** ([[PhD]], Doctor of Philosophy, o‘zbekcha: falsafa doktori). - **Davomiyligi**: Odatda 3-5 yil (ba’zi hollarda undan ko‘proq). - **Tavsif**: Magistraturadan so‘ng, inson o‘z sohasida original ilmiy tadqiqot olib borish uchun doktoranturaga kiradi. Bu bosqichda mustaqil ravishda dissertatsiya yoziladi, ilmiy maqolalar chop etiladi va natijalar ilmiy jamoatchilik tomonidan baholanadi. PhD olgan shaxs o‘z sohasida mutaxassis sifatida tan olinadi. - **Natija**: PhD darajasini olish. Masalan, “Doctor of Philosophy in Physics” (Fizika bo‘yicha falsafa doktori). --- ### 5. Yuqori ilmiy daraja: Fan doktori (ScD yoki DSc) - **Daraja**: **Fan doktori** ([[ScD]], Doctor of Science, o‘zbekcha: fan doktori). - **Davomiyligi**: Aniq muddat yo‘q, lekin odatda PhD dan keyin 5-10 yil yoki undan ko‘proq vaqt talab qilinadi. - **Tavsif**: Bu daraja PhD dan keyingi eng yuqori ilmiy daraja sifatida qaraladi, ayniqsa Rossiya, sobiq Sovet Ittifoqi davlatlari va ba’zi boshqa mamlakatlarda. ScD olish uchun olim o‘z sohasida katta hajmdagi original tadqiqotlar olib borishi, ko‘plab ilmiy maqolalar, monografiyalar chop etishi va ilm-fan rivojiga sezilarli hissa qo‘shishi kerak. Dissertatsiya himoyasi yanada qattiq talablarga ega bo‘ladi. - **Natija**: ScD darajasini olish. Masalan, “Doctor of Science in Mathematics” (Matematika bo‘yicha fan doktori). --- ### 6. Faxriy unvonlar va xalqaro maqomlar ScD dan keyin rasmiy ilmiy daraja sifatida yuqoriroq bosqich odatda mavjud emas, lekin olimning martabasi quyidagi yo‘llar bilan oshishi mumkin: - **Akademik unvoni**: Masalan, Milliy Fanlar Akademiyasining **akademigi** yoki **muxbir a’zosi** bo‘lish. Bu unvon ilm-fan sohasida uzoq yillik muvaffaqiyatli faoliyat uchun beriladi. - **Faxriy professor**: Universitetlar tomonidan beriladigan nufuzli maqom. - **Xalqaro mukofotlar**: Masalan, [[Nobel]] mukofoti, [[Fields medali]], [[Turing mukofoti]] kabi mukofotlar olimning eng yuqori darajadagi e’tirofi sifatida qaraladi. --- ### Umumiy yo‘l xulosa: Bir inson ilm-fan sohasida quyidagi tartibda darajalarni olishi mumkin: 1. **Maktab attestati** (o‘rta ta’lim, 11-12 yil) 2. **Bakalavr darajasi** (3-4 yil). Taxminan: 20 yosh 3. **Magistr darajasi** (1-2 yil). Taxminan: 22 yosh 4. **PhD (falsafa doktori)** (3-5 yil). Taxminan: 27-30 yosh 5. **ScD (fan doktori)** (uzoq muddatli tadqiqotlardan so‘ng). Taxminan: 35-40 yosh 6. **Faxriy unvonlar** (akademik, professor, xalqaro mukofotlar). Taxminan: 40 - ∞ yosh --- >[! warning] Eslatmalar: >- **Vaqt**: Bu jarayon odatda o‘nlab yillar talab qiladi. Misol uchun, ScD darajasiga yetish uchun inson 30-40 yoshdan oshishi mumkin, chunki har bir bosqichda katta tajriba va ilmiy yutuqlar talab qilinadi. > - **Mamlakat farqlari**: Ba’zi mamlakatlarda (masalan, AQShda) ScD va PhD deyarli teng darajada, faqat nomlari farq qiladi. Rossiya va O‘zbekiston kabi davlatlarda esa ScD PhD dan yuqoriroq daraja sifatida qaraladi. > - **Shaxsiy yo‘l**: Har bir insonning yo‘li o‘ziga xos bo‘lishi mumkin. Masalan, ba’zilar magistraturasiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri PhD ga kirishi mumkin. --- **L I N K L A R** - [[PhD]] - [[ScD]] - [[Ilm-fan]] - [[Ilm]] - [[Ilmni tartib bilan olish]] - [[Abadiy talaba sindromi]] - [[Formal ta'lim]]